Het respijt - Primo Levi. Recensie & Samenvatting

De terugreis door zeven Europese landen

De reis van Primo Levi begint in januari en eindigt in oktober 1945 en gaat door zeven Centraal-Europese landen: Polen, de Sovjet-Unie (Wit-Rusland en Oekraïne), Roemenië, Hongarije, Tsjechoslowakije, Oostenrijk en Duitsland. Tot zijn aankomst in Turijn in Italië, de stad Primo Levi.

Het respijt is een avontuur bevolkt door talloze personages, allemaal getekend door oorlog. Zoals De griek zegt in het derde hoofdstuk, oorlog eindigt nooit.

Samenvatting

De Sovjets brengen de overlevenden over naar het centrale kamp van Auschwitz, dat nu functioneert als een groot rehabilitatiecentrum. De gedeporteerden worden gewassen, geschoren en aangekleed. Hier wordt Levi geïnformeerd over het lot van de Italiaanse gedeporteerden die met hem in de trein zaten:

Ze waren allemaal dood. Alle kinderen en alle ouderen. Van de 550 Italianen die het concentratiekamp waren binnengekomen, waren er 29 vrouwen toegelaten tot het kamp van Birkenau: en slechts vijf van hen hadden het overleefd. (onze vertaling)

Om niet te worden opgenomen tussen de mannen die de sneeuw scheppen, voegt de auteur zich bij een groep gedeporteerden die met een oude trein richting Krakau vertrekken. De griek, die zijn naam aan het derde hoofdstuk geeft, is Mordo Nahum, een jood en polyglot, met wie Levi bevriend raakt.

Aangekomen in Krakau worden Levi en de Griek verwelkomd in een Italiaanse kazerne, waar ze goed worden ontvangen en voldoende te eten hebben.
Hier gaan ze naar de markt. Levi is niet erg goed in zaken, maar hij vindt het een goede manier om de tijd te doden en nergens anders aan te denken.

... en misschien hadden we, onbewust, al die drukte welzelf gezocht met geen ander doel dan geen tijd te hebben,omdat we ons in het aangezicht van de vrijheid verloren,leeg, uitgeblust voelden, onmachtig om het onze te doen.

Vanuit Krakau vertrekken Levi en de Griek naar Katowice: een "labyrintachtige" reis van 80 km die ze in 3 dagen afleggen. De twee komen hongerig aan in het rustkamp van Katowice. Levi wordt aangenomen in de ziekenboeg van het kamp en ontmoet Galina, een jonge Poolse vrouw die als helper voor hem werkt.

In het vijfde hoofdstuk vindt Levi Cesare, die bij hem in de Buna werd vastgehouden. In april gaan de twee naar de stadsmarkt van Katowice. Cesare is een zeer goede verkoper, en daar slagen ze erin om een gebroken potlood en een overhemd met gaten erin te verkopen.

Victory day, V-dag: op 8 mei 1945, de dag van het einde van de oorlog, bieden de Russen de mensen van het kamp een theatervoorstelling aan. Levi doet ook mee aan een wedstrijd tussen Italianen en Polen, waarna hij pleuritis krijgt. Hij wordt opnieuw opgenomen in de ziekenboeg.

De dromers die in hoofdstuk 7 worden genoemd, zijn de mensen die de afdeling van de ziekenboeg bezetten. Leonardo, de dokter die hem helpt genezen; een zeventigjarige uit Verona die constant vloekt; twee voormalige veroordeelden, een uit Milaan en een uit Turijn. Zoals Levi opmerkt, droomde iedereen van slavernij en verlossing, van onwaarschijnlijke paradijzen, van even mythische en onwaarschijnlijke vijanden.

Naar het zuiden: op een ochtend midden juni 1945 kondigen de Sovjets aan dat de Italianen via Odessa zullen worden gerepatrieerd. Een trein vol hoop, zonder begeleiders en zonder Russen aan boord.
De reis duurt 6 dagen, wat voor de een een kwelling is. De trein komt aan in Zmerinka, waar hij drie dagen stopt, waarna hij zijn reis voortzet - maar dan naar het noorden.

De gedeporteerden ontmoeten de onleesbare Sovjetbureaucratie: zoals de auteur het omschrijft, niet kwaadaardig, maar tegenstrijdig, en in feite blind als een natuurkracht.

Het konvooi bestaat nu uit 30 wagons, met daarin 1400 Italianen. De trein brengt de arrestanten naar Sluzk: hier worden ze verzameld op het plein en moeten ze lopen naar het afgelegen dorp Staryje Doroghi, 70 km verderop.

Cesare en Primo verlaten de karavaan en slagen er in een van de beroemdste momenten van het boek in om zes borden te ruilen voor een kip (Koeritsa); zich verstaanbaar maken met gebaren van de boeren.

De volgende dag vertrekken Primo en zijn metgezel Cesare naar Staryje Doroghi. Hier worden ze opgevangen in het opvangcentrum voor vluchtelingen van het Rode Huis (hoofdstuk 11, Oude wegen). Ze worden goed behandeld, net als Russische soldaten in huisvesting en eten.

Levi en Cesare brengen twee maanden door in het Rode Huis, dat wordt beschreven in het hoofdstuk Het bos en de weg: Het waren maanden van ledigheid en relatief welzijn, en daarom vol indringende nostalgie.
Het bos rond het kamp fascineerde Levi, omdat het bood wat hij in lange tijd niet had gehad: eenzaamheid.

Half augustus kondigen de Sovjets aan dat de Italiaanse veteranen eindelijk zullen worden gerepatrieerd. Voor Levi wordt de reis naar huis hervat: Van Staryje Doroghi naar Iasi, en dan Van Iasi naar Lijn, waarin de veteranen Roemenië, Hongarije en Oostenrijk doorkruisen. Aangekomen in Linz, worden ze door de Sovjets aan de Amerikanen overgedragen.

De laatste etappes van de reis zijn verteld in het laatste hoofdstuk, Het ontwaken: Levi gaat naar München, dan naar Verona en komt uiteindelijk aan in Turijn, zijn stad.

Het ontwaken - Aankomst in Italië

Levi arriveert in Verona op 17 oktober en in Turijn op 19 oktober, na 35 dagen reizen, waar hij zijn huis en familie vindt.

Maar het boek eindigt niet met een boodschap van hoop.
Levi vertelt over zijn terugkerende droom: hij zit aan tafel met zijn familie, of met vrienden, of op het werk, in een ontspannen omgeving; ondanks dit voelt hij pijn en verdriet. Een dreigend gevaar. Plots verdwijnt alles en is hij terug in de Lager. Het is alsof er niets waar is, buiten de Lager. De droom is de korte vakantie buiten het concentratiekamp; bij dageraad, een vreemd woord, gevreesd maar verwacht: Wstawać.

Bijlage: uitleg van het inleidende gedicht

In de Italiaanse schooluitgave van Het respijt, gepubliceerd in 1965, voegde Levi op de laatste pagina een toelichting toe aan het inleidende gedicht van het boek.
De auteur verduidelijkt de betekenis van het gedicht dat bij de opening van het boek staat; en verklaart ook de titel van het boek, dat ook in het Italiaans la tregua, het respijt is.

Het inleidende gedicht is een droom. In die droom is de Lager de menselijke conditie, het is de dood waaraan niemand ontsnapt.
Er zijn pauzes, en het menselijk leven zelf is een respijt, een verlenging. Maar het is een korte pauze, onderbroken door het bevel Wstawać ("Wstawać" betekent "opstaan", in het Pools), dat iedereen moet gehoorzamen. De dood is het concentratiekamp dat besloten ligt in het lot van de mens.

De auteur heeft de hoop verloren. Zijn ziel zal voor altijd getekend zijn door de verschrikkingen die hij heeft meegemaakt in het concentratiekamp.

Het respijt - Recensie

Op de achterkant van de eerste editie van Einaudi 1963, staat een kleine recensie van Het respijt, toegeschreven aan de beroemde Italiaanse schrijver Italo Calvino.

Calvino merkt in het boek twee dingen op: het voortduren van de plaag die Europa teisterde, zelfs na het einde van het conflict. En de ontdekking van een nieuw Rusland, door Levi van binnenuit gezien, heel dicht bij de beroemde voorstellingen van Aleksandr Poesjkin, Nikolaj Gogol en Lev Tolstoj.

De titel "Het respijt"

De titel van de roman geeft aan dat, hoewel de oorlog voorbij is, dit slechts een moment van rust is. De vernedering die in de Lager werd ervaren, is een deel van de ziel geworden van de overlevenden, die niet kunnen vergeten:

Daarom sloeg ook voor ons het uur van de vrijheid met een zware, verstopte klank.
Het vervulde ons tegelijkertijd met vreugde en een wroegend schaamtegevoel, zodat we onze gewetens en geheugens hadden willen schoonwassen van het vuil dat erin opgehoopt lag, en het vervulde ons met verdriet, omdat we voelden dat dat niet kon, dat niets ooit meer zo goed en zuiver zou zijn dat het ons verleden kon uitwissen.
De tekens van het geleden onrecht zouden voor altijd in ons blijven.

Levi voelt dat de geredden nog hun leven hebben, maar nu zitten ze de straf uit dat ze hun dode kameraden hebben overleefd.

we voelden [..] dat niets ooitmeer zo goed en zuiver zou zijn dat het ons verleden konuitwissen. De tekens van het geleden onrecht zouden vooraltijd in ons blijven: in de herinnering van wie erbij was, inde plaatsen waar het gebeurde, in de verhalen die we eroverzouden vertellen.

De bevrijding van de gevangenschap is dus niet de verovering van de vrijheid: angst en schaamte zullen de dromen van de overlevenden blijven achtervolgen.

Het respijt is alleen tijdelijk: zelfs wanneer ze naar huis terugkeren, hangt het Wstawać bevel altijd in het geheugen van de gevangenen.

Omdat, en dat is het huiveringwekkendeprivilege van onze generatie en van mijn volk, niemandbeter dan wij heeft kunnen begrijpen dat onrecht onherstel-baar is en om zich heen grijpt als een besmetting. Het isdom te geloven dat menselijke gerechtigheid het kan verzoenen. Het is een onuitputtelijke bron van kwaad: hetbreekt de getroffenen naar lichaam en ziel, blust hen uit enontmenselijkt hen; het slaat terug als schande op de onderdrukkers, leeft voort als haat in de overlevenden en woekertop duizend manieren verder, tegen ieders wil, als wraak-zucht, moreel verval, negatie, moeheid, verzaking.

Het verlangen naar het leven

Het boek eindigt dus zwaar. Desondanks zenden de pagina's van Het respijt een levensechte boodschap uit, met de personages die Levi tijdens de reis ontmoet en hun verhalen. Veel delen van het boek zijn avontuurlijk en ironisch verteld. Hoewel de oorlog net is afgelopen en een verwoest Europa achterlaat, ervaart Levi grappige situaties - zoals de ruil van een hen in het hoofdstuk Koeritsa.

Het verlangen naar het leven van de karakters van Het respijt is wat dit boek onderscheidt van het vorige Is dit een mens.

Het leven, dat de personages doordringt die Levi op zijn reis tegenkomt, staat in contrast met de haat en angst die de auteur in het concentratiekamp had ervaren: de Russen dronken van de overwinning, de Polen bevrijd door het Derde Rijk. Levi is een verhalenverteller die veel mensen en situaties observeert, maar altijd een beetje afstandelijk blijft: meer dan de hoofdpersoon, hij is een toeschouwer.

Het herstel van de menselijke waardigheid

Na de ervaring van de Lager is lichamelijk en geestelijk herstel een langzaam en pijnlijk proces. Tijdens zijn gevangenschap in Auschwitz had Levi geen idee wat er in de wereld buiten het kamp gebeurde.

De ervaringen die hij opdoet en de mensen die hij op de terugreis ontmoet, maken voor de auteur deel uit van een psychologisch herstel.

Daarom is Het respijt een boek vol menselijke relaties: het herstel van de waardigheid voor Levi gaat via het herstel van een rol in de samenleving; de behoefte aan menselijke relaties die waren ondermijnd door de wreedheid in het concentratiekamp.

Film - "La tregua", geregisseerd door Francesco Rosi

Uit de roman Het respijt is een film gemaakt, uitgebracht in 1997 door de Italiaanse regisseur Francesco Rosi en met acteur John Turturro in de hoofdrol.

De film heeft de Italiaanse titel La tregua, en werd gemaakt tussen Italië, Frankrijk, Duitsland, Zwitserland, 1997.
In 1997 won Rosi's film vier David di Donatello's, waaronder de prijzen voor beste film en beste regisseur.

Als je het leuk vindt om Italiaans te leren, kijk dan eens op de Alle Italiaanse pagina gewijd aan de beste Italiaanse films.

Over de auteur Primo Levi

Primo Levi is een Italiaanse 20e-eeuws schrijver en chemicus, geboren in Turijn. Zijn boeken zijn een van de belangrijkste directe getuigenissen over de verschrikkingen van het Derde Rijk.

Lees meer over Primo Levi.