Samen met Het Achterhuis van Anne Frank is Is dit een mens de bekendste literaire getuigenis van de Holocaust. Primo Levi, van joodse afkomst, vertelt over de verschrikkelijke ervaring van deportatie naar het nazi concentratiekamp Auschwitz en het leven van de gevangenen vanaf de winter van 1943 tot de bevrijding in januari 1945. Een schriftelijke getuigenis om ervoor te zorgen dat "het nooit meer gebeurt".
Na een lange en avontuurlijke terugreis (verteld in het boek Het respijt - La tregua), voelt Primo Levi de drang om de ervaring van de gevangenschap van het Derde Rijk te vertellen.
Levi schrijft een historisch getuigenis om door te geven aan toekomstige generaties. Het boek is opgedragen aan de verloren, degenen die het concentratiekamp niet hebben overleefd.
Het boek werd aanvankelijk afgewezen door de grote Italiaanse uitgever Einaudi. Het werd in plaats daarvan gepubliceerd door De Silva in 1947 en er werden slechts duizend exemplaren verkocht.
De roman krijgt een herwaardering dankzij een positieve recensie van de beroemde schrijver Italo Calvino. In 1958 bracht Einaudi Is dit een mens opnieuw uit, dat dit keer een internationaal succes had.
Is dit een mens begint met een gedicht, waaruit het thema van het boek wordt afgeleid, tot wie de auteur zich richt en de boodschap die hij wil overbrengen.
Gij die veilig leeft
In uw beschutte huizen,
Gij die ’s avonds thuiskomt
Bij warme spijs en dierbare gezichten:
Bedenkt of dit een man is
Die werkt in de modder
Die geen vrede kent
Die vecht om een stuk brood
Die sterft om een ja of een nee.
Bedenkt of dit een vrouw is
Zonder haar en zonder naam
Zonder herinnering aan wat was
Met lege ogen en koude schoot
Als een kikvors in de winter.
Bedenkt dat dit geweest is:
Ik beveel u deze woorden.
Grift ze in uw hart
Waar ge gaat waar ge staat
Bij het opstaan bij het slapengaan:
Zegt ze voort aan uw kinderen.
Of uw huis begeve u,
Ziekte verlamme u,
Uw nageslacht wende zich van u.
Aan het begin van het gedicht wordt een "normale" situatie beschreven, het comfortabele leven van alledag.
Deze rust wordt onderbroken door een reeks beelden waarin mannen en vrouwen hun waardigheid en menselijkheid worden ontnomen.
De auteur benadrukt de noodzaak om niet te vergeten wat er in de concentratiekampen is gebeurd, om ervoor te zorgen dat dit geweld niet opnieuw gebeurt.
In september 1943 voegde Primo Levi zich bij een groep partizanen die vochten in de bergen van Val d'Aosta, een groep genaamd Giustizia a Libertà (Rechtvaardigheid en vrijheid).
Maar hij werd vrijwel onmiddellijk opgepakt, op 13 december 1943. Bij zijn arrestatie verklaarde Levi dat hij een jood was in plaats van een partizaan, omdat hij dan zou zijn doodgeschoten.
Levi werd vervolgens naar het gevangeniskamp van Fossoli, in de buurt van Modena, gestuurd.
In het detentiekamp Fossoli verzamelen de fascisten alle mensen die ze niet mogen. Hier worden de gevangenen (de haftlinge) geïnformeerd over hun overbrenging per trein naar Polen. De nacht voorafgaand aan de reis wordt door Levi als dramatisch verteld: iemand bidt, iemand wordt dronken, zich bewust van hun lot.
Het detentiekamp Fossoli
650 mensen worden op de trein geladen, opeengepakt als vee. De reis is lang: onderbroken door lange stops, duurt deze in totaal 15 dagen. Tijdens de vierde nacht worden de gevangenen afgezet en ingedeeld naar fysieke conditie.
De 96 mannen en vrouwen die kunnen werken, worden van de anderen gescheiden en naar de werkkampen Monowitz en Birkenau gestuurd: twee detachementen van het concentratiekamp Auschwitz. Alle anderen, meer dan vijfhonderd ouderen, vrouwen en kinderen, worden gedood.
Hoofdstuk 2: Op de bodem
Dagenlang zonder eten en drinken zijn de gedeporteerden in Monowitz aangekomen. Hier vinden ze het opschrift op de toegangspoort: Arbeit macht frei.
Bevelen worden gegeven in het Duits, wat de gevangenen niet begrijpen. Ze zijn geschoren, gestript en getatoeëerd. Zo begint het ontmenselijkingsproces van de Duitsers: Levi is de gevangene #174517. De auteur realiseert zich al snel dat de enige manier om te overleven is om te gehoorzamen, altijd ja te antwoorden en nooit vragen te stellen.
Het concentratiekamp Monowitz
Dit hoofdstuk beschrijft het concentratiekamp en zijn hiërarchische structuur. Zelfs onder de gevangenen is er een hiërarchie: er zijn de criminelen, die een groen bord op het uniform hebben genaaid; de politici, die een rode markering hebben; en de Joden, die een rode en gele Joodse ster hebben.
Hoofdstuk 3: Inwijding
Levi wordt toegewezen aan Blok 30, waar hij zijn bed moet delen met een andere gevangene.
In het derde hoofdstuk beschrijft de auteur twee problemen: de moeilijkheid om voedsel te krijgen in het gevangenkamp, en de taal. Monowitz is een Toren van Babel waar veel talen worden gesproken, maar niemand wordt verstaan.
Auschwitz - Het schrijven op de poort: "Arbeit Macht Frei"
Een ander probleem is de hygiëne: het kraanwater is niet drinkbaar en wassen wordt zinloos.
Levi ontmoet echter een andere gevangene, die hem herinnert aan het belang van opruimen, ook al is het water troebel. Stoppen met wassen zou het begin zijn van het verlies van waardigheid.
Hoofdstuk 4: KB
De titel van het hoofdstuk is een afkorting voor Krankenbau, het ziekenhuis. Niemand blijft langer dan twee maanden in de ziekenboeg: of hij wordt beter, of hij wordt naar de gaskamer gestuurd.
Levi bleef daar twintig dagen vanwege een voetblessure; hij beleeft deze ervaring als een verademing, waarin hij warm kan blijven en kan eten. Hij heeft ook een eigen bed.
In dit moment van relatieve rust kan Levi nadenken over zijn toestand; zich ervan bewust dat zijn registratienummer, #174517, aangeeft dat 174.000 mensen vóór hem door het vernietigingskamp zijn gegaan en dat ze allemaal dood zijn.
Hoofdstuk 5: Onze nachten
Na twintig dagen in de ziekenboeg wordt Levi een nieuw Blok toevertrouwd, de 45. Het is als een nieuw begin: hij heeft een nieuw uniform, nieuwe mensen, een nieuwe commandant. In Blok 45 is Alberto, zijn beste vriend, de enige persoon die Levi voelt dat hij kan vertrouwen.
In dit hoofdstuk vertelt Levi over zijn terugkerende droom, die voor alle gevangenen hetzelfde is: niet geloofd te worden als ze ooit levend uit het concentratiekamp zouden komen.
Hoofdstuk 6: Het werk
In het zesde hoofdstuk vertelt Levi over het werk dat hij moet doen aan de Blok 45. Hij moet zware dwarsliggers dragen die worden gebruikt voor de aanleg van de spoorlijn.
Na de eerste dag is Levi, die klein en kwetsbaar is, uitgeput. Gelukkig vindt hij de steun van Resnyk, zijn Poolse bedgenoot, die in plaats daarvan een lange en sterke dertiger is.
Maar dat maakt het werk er niet makkelijker op. Levi vertelt over de sirenes die 's middags de maaltijd aankondigen, en de haast van gevangenen om een kop soep te halen.
Hoofdstuk 7: Een goede dag
Het grootste probleem gedurende de winter was de kou. Het enige doel voor de gedeporteerden was om te overleven tot de lente.
Als er op een dag een warme zon is, begint iedereen aan het andere grote probleem te denken: honger.
De goede dag is die waarop de gedeporteerden bezit nemen van een extra rantsoen soep, achtergelaten door de Poolse arbeiders omdat het ranzig is. Voor gevangenen is dit een geweldig cadeau.
Voor één avond zitten de gedeporteerden vol, en zonder de gebruikelijke ruzies veroorzaakt door honger denken ze aan hun families.
Hoofdstuk 8: Aan deze kant van goed en kwaad
In dit hoofdstuk beschrijft Levi de handel in goederen en voedsel die plaatsvond tussen gevangenen, maar ook met burgers buiten het gevangenkamp. De onderhandelingsfiches omvatten ook de gouden tanden van de gevangenen.
Deze handel was echter riskant: als ze werden ontdekt, werden de gedeporteerden naar de kolenmijnen gestuurd, waar ze nauwelijks terugkeerden.
Hongaarse Joden bij hun aankomst in Auschwitz
De titel van dit hoofdstuk is een verwijzing naar Jenseits von Gut und Böse (Voorbij goed en kwaad in het Nederlands) van de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche. In het vernietigingskamp wordt de mens tot niets gereduceerd en niet tot een freigeist, een vrije geest, zoals in Nietzsches denken.
Hoofdstuk 9: De verlorenen en de geredden
Levi beschouwt de beleving van het lager als een groot sociaal experiment, waarbij de mens een dier is dat vecht voor zijn eigen leven.
In deze omstandigheden is er noodzakelijkerwijs een tijdelijke opschorting van sociale conventies: iedereen worstelt om zichzelf te redden.
Onder de gedeporteerden beschrijft de auteur twee categorieën: de verlorenen en de geredden.
De verlorenen zijn degenen die zich aan de regels houden, die altijd op hun plaats zijn en die nooit overtreden. Volgens de statistieken blijven ze niet langer dan 3 maanden in het concentratiekamp en zijn ze de eersten die bezwijken.
De geredden zijn de gedeporteerden die dankzij hun vaardigheden proberen boven te komen en een bevoorrechte positie te verwerven. Bijvoorbeeld de rol van Kapo, degene die de andere gevangenen controleert.
Uit de titel van dit hoofdstuk trekt Levi zijn boek De verdronkenen en de geredden, gepubliceerd in 1986.
Hoofdstuk 10: Scheikunde examen
In het concentratiekamp was een scheikundelab gevestigd: het Kommando 98. Primo Levi, afgestudeerd in scheikunde, begint daar te werken.
Aanvankelijk doet hij handmatig werk, waarbij hij magnesiumchloride vervoert met zijn vriend Alberto.
Doe daarna het examen om in het lab te werken. Het examen is in het Duits en is moeilijk, maar slagen betekent een gemakkelijkere rol in het veld en dus een betere overlevingskans.
Na aanvankelijk wantrouwen jegens de Duitsers slaagt Levi erin het examen te halen.
Luchtfoto van het kamp Birkenau, 25 augustus 1944
Hoofdstuk 11: De zang van Ulysses
Levi heeft de taak om Jean, de jongste van de chemische Kommando, te helpen een ketel van 50 kg met de soep te vervoeren. Het is een 1km afstand, van de keukens tot het chemisch laboratorium. Op de heenreis hoeven de twee geen gewichten te dragen, en daarom is het een wandeling waarin ze rustig kunnen praten.
Jean is een Fransman die tegen Levi zegt dat hij Italiaans wil leren. Dan vertelt Levi de Canto XXVI van Dante's Hel, waarin Ulysses Dante en Virgil de omstandigheden van zijn dood vertelt.
De zang van Ulysses wordt een manier om mentaal te ontsnappen en de verloren menselijkheid in het leven van het concentratiekamp te herontdekken.
Hoofdstuk 12: De zomer
In de zomer van '44 begonnen de bombardementen door de geallieerden. De omstandigheden van de gedeporteerden worden nog moeilijker. Water en voedsel zijn schaars. De wreedheid van de Duitsers neemt toe.
Maar in deze periode ontmoet Levi Lorenzo, een Italiaanse burger die als arbeider werkt en hem op verschillende manieren helpt. Hij stuurt ook een ansichtkaart naar Italië vanuit Primo Levi, en laat hem het antwoord ontvangen.
Lorenzo helpt Levi uit vriendelijkheid, zonder economisch rendement. Zijn onbaatzuchtige vriendschap helpt Levi weer wat vertrouwen in de mensheid te krijgen.
Hoofdstuk 13: Oktober 1944
De winter begint weer, en Levi weet wat het betekent: hij heeft er al een geleefd. Nieuwe gevangenen arriveren in het kamp en de Duitsers moeten ruimte vrijmaken.
Dat betekent dat er een selectie komt waarin de bewakers beslissen wie er in het kamp blijft werken en wie er wordt gecremeerd.
Op een zondagmiddag klinkt de sirene: de gevangenen weten meteen wat het is, want anders gaat de sirene alleen als wekker in de ochtend. De gevangenen moeten één voor één naakt rennen; de Duitse onderzoeken hun toestand. Om 200 arrestanten te onderzoeken, hadden de Duitsers maar een paar minuten nodig.
Ook worden er fouten gemaakt, waarbij jonge en sterke gedetineerden naar het crematorium worden gestuurd. Wat de bewakers interesseert, is vooral het vrijmaken van ruimte in de kazerne.
Hoofdstuk 14: Kraus
Het is november en het leven in het gevangenkamp wordt steeds moeilijker. De auteur vertelt over Kraus, een Hongaar die onlangs in het concentratiekamp is aangekomen.
Kraus is gewend om bevelen op te volgen en veel te werken. In het concentratiekamp leiden deze kenmerken ertoe dat een man snel omkomt.
Levi vertelt Kraus dan over zijn droom: ze zijn samen in Napels, in een warm huis, met eten en drinken. De auteur vertelt hoe weinig er aan de gevangenen wordt overgelaten: de enige troost zijn dromen, alvorens terug te keren naar de realiteit van kou en honger.
Treinrails in kamp Birkenau
Hoofdstuk 15: Die drei leute vom labor
Tot nu toe viel het werken in het chemische Kommando niet erg mee voor Primo Levi. De situatie verandert echter onverwachts: samen met een Roemeen en een Belg wordt Levi gekozen als een van de Die drei Leute vom Labor, de drie mensen van het laboratorium.
Hij wordt gepromoveerd tot specialist voor het scheikundig laboratorium: dit betekent dat hij overdag in de warmte, zittend, met papier en potlood kan werken. Het betekent ook de mogelijkheid om bruikbare voorwerpen uit het laboratorium te stelen, die kunnen worden ingewisseld voor andere goederen.
In het laboratorium is het 24 graden: het probleem van kou en eten doet zich niet meer voor. Maar Levi weet ook dat er maar heel weinig voor nodig is om dat voorrecht te verliezen.
Op het laboratorium werken ook meisjes, voor wie de auteur zich schaamt vanwege zijn toestand als gevangene. De meiden zijn netjes en goed gekleed, werken weinig, roken, kletsen en vijlen hun nagels.
Levi denkt dat het onmogelijk zou zijn om het epos dat hij meemaakt aan hen uit te leggen.
Hoofdstuk 16: De laatste
Op een avond worden alle gevangenen opgepakt voor een openbare ophanging. Het is niet de eerste keer dat Levi getuige is: de slachtoffers zijn gevangenen die worden betrapt bij een poging tot ontsnapping, of betrokken zijn bij kleine diefstallen.
Deze keer is de gehangene een man die wordt beschuldigd van rebellie: hij nam deel aan de vernietiging van een crematorium.
Voordat hij sterft, roept de man: "Kamaraden ich bin der Letzel!", Kameraden, ik ben de laatste!.
Levi kijkt terug op de moed van die man, die tot het einde toe de kracht heeft om te rebelleren, zelfs ten koste van zijn eigen leven. Alle andere gevangenen blijven roerloos, gehoorzaam aan de Duitsers.
Bij zijn terugkeer naar de hut, wordt Levi doordrongen van een gevoel van schaamte.
Hoofdstuk 17: Kroniek van tien dagen
Op 11 januari 1945 werd Levi ziek met roodvonk en werd opgenomen in de ziekenboeg. In het concentratiekamp komt het nieuws dat het Rode Leger eraan komt en dat het kamp spoedig zal worden ontruimd.
De Duitse soldaten beginnen het kamp te verlaten en nemen de gezonde gevangenen mee: de dodenmars begint, waarin alle gevangenen zullen worden doodgeschoten - inclusief Alberto, de vriend van Primo Levi.
Zieke gevangenen worden achtergelaten in het kamp, aan hun lot overgelaten. Wat de auteur tien dagen uit de wereld en buiten de tijd noemt, begint voor hen.
Verzwakt door honger en kou, kunnen de meeste patiënten niet weerstaan. De overlevenden hebben niet eens de kracht om de lijken, die overal liggen, te verplaatsen. Het kamp wordt gebombardeerd door de geallieerden en de kazerne staat in brand.
Na tien dramatische dagen waarin de zieken de een na de ander in meedogenloze omstandigheden sterven, komt het Rode Leger eindelijk het concentratiekamp binnen. Het is 27 januari 1945, de dag die vanaf 2005 herdacht en gevierd zal worden als het International Holocaust Remembrance Day. De dag dat het concentratiekamp Auschwitz werd bevrijd.
Is dit een mens - Recensie
Schrijven om te documenteren en geheugen door te geven
‘Het is gebeurd, dus het kan weer gebeuren’
Om deze reden voelden Primo Levi, en vele andere overlevenden zoals hij, de behoefte om hun verhaal te vertellen, zodra ze terugkwamen van de ervaring van het concentratiekamp. Ze schrijven zodat de horror nooit meer gebeurt.
In het voorwoord van Is dit een mens, schrijft Primo Levi dat de reden voor schrijven dringend was:
De behoefte om de ‘anderen’ ons verhaal te vertellen, de ‘anderen’ deelgenoot te maken, was voor ons, vóór de bevrijding en daarna, een zo onmiddellijke, heftige impuls geworden dat het met andere elementaire behoeften om de voorrang streed; mijn boek is geschreven om aan die behoefte te voldoen, en dus in de eerste plaats als innerlijke bevrijding.
Primo levi schrijft om te onthouden, maar hij schrijft ook om te overleven. De eerste noten werden al bedacht toen hij in het concentratiekamp was.
De auteur is ook de verteller en de hoofdpersoon van Is dit een mens. We kennen de tragedie van het concentratiekamp door zijn ogen en door zijn ervaring.
Levi vraagt de lezer direct: wat zou jij in die situatie hebben gedaan?
Het hoofdthema van Is dit een mens is herinnering. Bovendien is het verhaal een reeks fragmentarische afleveringen, die uiteindelijk werden samengevoegd om de roman te vormen. Net als de fragmentarische herinnering aan de overlevenden van de concentratiekampen.
Het lijkt me overbodig hieraan toe te voegen dat geen enkel feit verzonnen is.
Literaire verwijzingen naar Dante's Hel
Door het hele boek, vergelijkt Levi het lager met de Hel van De Goddelijke Komedie van Dante Alighieri. Niet alleen in Hoofdstuk 11 - De zang van Ulysses, maar vanaf het allereerste begin.
De trein die de gevangenen vervoert, is de boot die de verdoemde zielen over de rivier de Acheron brengt. De Duitse soldaat die op hen let is Charon (Hel III, 84), die de gedeporteerden van hun bezittingen berooft.
Bij de ingang van Dante's Inferno staat het beroemde schrift: Laat alle hoop varen, Gij die hier binnentreedt. Evenzo staat op de poort van het kamp Arbeit macht frei.
De Goddelijke Komedie - Hel - Dante Alighieri
Het diepste punt van het concentratiekamp, zoals in Dante's Hel, is het verlies van menselijkheid door de gevangenen.
Het progressieve verlies van de mensheid in het concentratiekamp
Het doel van het Derde Rijk is vanaf het begin om de gevangenen te ontmenselijken. Ze scheren ze, strippen ze en behandelen ze als dieren.
In zijn boek doet Primo Levi juist het tegenovergestelde: hij reflecteert op de psychische gesteldheid van de gedeporteerden, maakt literaire verwijzingen, vertelt kleine episodes uit het dagelijks leven. Dit dient om de menselijke maat, om de waardigheid van de gevangenen te herstellen.
Video - Een interview met Primo Levi uitgezonden in 1963
Op de Alle Italiaanse pagina's bieden we vaak video's en interviews aan met de auteurs waar we het over hebben. Luisteren naar iemands stem voegt waarde toe en zorgt ervoor dat we ons een beetje dichter bij de auteur voelen. Als je geïnteresseerd bent, is het ook een kans om wat Italiaans te leren.
We stellen een interview voor met Primo Levi, op RAI - Italiaanse Radio Televisie - voor het programma "L'Approdo", uitgezonden op 27 september 1963.
Over de auteur Primo Levi
Primo Levi is een Italiaanse 20e-eeuws schrijver en chemicus, geboren in Turijn. Zijn boeken zijn een van de belangrijkste directe getuigenissen over de verschrikkingen van de deportaties.
Hoi! Wij zijn Italianen en wonen al jaren in Nederland. Toen wij hier kwamen, namen we een deel van onze traditie met ons mee. En we merkten al snel dat Italië erg populair is bij de Nederlanders. Nu we de Nederlandse taal wat beter kennen, bieden we een account aan met originele inhoud.
